اثبات امامت حضرت علی ابن ابیطالب (ع)

اثبات امامت در قرآن

در قرآن مجید آیات فراوانی داریم که به بیان و اثبات امامت حضرت علی (ع) و دیگر ائمه طاهرین دلالت دارد. و البته دلالت این آیات با توجه به احادیث بسیار زیاد (متواتر) است که از رسول گرامی اسلام در شأن نزول این آیات وارد شده است. احادیثی که مورد قبول شیعه و سنی است، در اینجا به چند آیه اشاره می کنیم:

1. آیه تبلیغ: ای پیامبر! آنچه را از سوی پروردگارت نازل شده است به طور کامل (به مردم) برسان، و اگر انجام ندهی، رسالت او را انجام نداده ای، و خداوند تو را از (خطرهای احتمالی) مردم نگاه می دارد، و خداوند جمعیت کافران لجوج را هدایت نمی کند»[1].

خداوند متعال پیامبرش را با شدت هر چه تمامتر امر فرمود که رسالت خود را ابلاغ نماید و طبق روایات، پیامبر اکرم (ص) به دنبال نزول این آیه، در جایی به نام غدیر خم، حضرت علی(ع) را به جانشینی خود برگزید.[2]

جریان غدیر در سال آخر عمر پیامبر اکرم (ص) در حجة الوداع اتفاق افتاد و آن حضرت، با بیان «… من کنت مولاه فهذا علی مولاه…» یعنی …هر کس من مولای او هستم علی مولای اوست و…، به امامت علی بن ابیطالب تصریح فرمود و رسالت خود را ابلاغ فرمود.

این واقعه توسط عده ی زیادی(110 نفر) از صحابه[3] پیامبر اکرم(ص) و همچنین از 84 نفر از تابعین و 36 نفر از دانشمندان و مؤلفین، نقل شده است. علامه امینی با مدارک و دلایل محکم از منابع معروف اسلامی(اهل سنت و شیعه)، در کتاب شریف الغدیر تمامی این نقل ها را آورده است.

2. آیه ولایت: «ولی و سرپرست شما تنها خداست و پیامبر او، و آنها که ایمان آورده اند و نماز را به پا می دارند و در حال رکوع زکات می پردازند[4]».

بسیاری از مفسران و محدثان گفته اند که این آیه در شأن علی (ع) نازل شده است.

«سیوطی» از دانشمندان اهل سنت در تفسیر «الدر المنثور» در ذیل این آیه از «ابن عباس» نقل می کند که: «علی (ع) در حال رکوع نماز بود که سائلی تقاضای کمک کرد و آن حضرت انگشترش را به او صدقه داد، پیامبر (ص) از سائل پرسید: چه کسی این انگشتر را به تو صدقه داد؟ سائل به حضرت علی (ع) اشاره کرد و گفت: آن مرد که در حال رکوع است»، در این هنگام این آیه نازل شد.[5]

همچنین از دانشمندان اهل سنت «واحدی[6]» و «زمخشری[7]» این روایت را نقل کرده و تصریح کرده اند که آیه «انما و لیکم الله …» درباره حضرت علی (ع) نازل شده است.

فخر رازی در تفسیر خود از عبدالله بن سلام نقل می کند، هنگامی که این آیه نازل شد، من به رسول خدا (ص) عرض کردم که با چشم خود دیدم که علی(ع) انگشترش را در حال رکوع به نیازمندی صدقه داد به همین دلیل ما ولایت او را می پذیریم! وی همچنین روایت دیگری نظیر همین روایت را از ابوذر در شأن نزول این آیه نقل می کند.[8]

طبری نیز در تفسیر خود روایات متعددی در ذیل این آیه و شأن نزول آن نقل می کند که اکثر آنها می گویند: درباره حضرت علی(ع) نازل شده است.[9]

مرحوم علامه امینی (ره) در کتاب الغدیر، نزول این آیه درباره حضرت علی را با روایاتی از حدود بیست کتاب معتبر از کتاب های اهل سنت، با ذکر دقیق مدارک و منابع آن، نقل کرده است.[10]

در این آیه، ولایت حضرت علی(ع) در ردیف ولایت خدا و پیامبر(ص) قرار داده شد.

3. آیه اولی الامر: «ای کسانی که ایمان آورده اید اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید رسول خدا (ص) و اولی الامر از خودتان را[11]».

از سویی دانشمندان[12] گفته اند که آیه اولی الامر درباره حضرت علی (ع) نازل شده است.

مثلا «حاکم حسکانی» حنفی نیشابوری (مفسر معروف اهل سنت) در ذیل این آیه پنج حدیث نقل کرده که در همه آنها عنوان «اولی الامر» بر علی (ع) تطبیق شده است.[13]

در تفسیر «البحر المحیط» نوشته «ابوحیان اندلسی مغربی» در میان اقوالی که درباره اولی الامر نقل کرده از مقاتل و میمون و کلبی (سه نفر از مفسران) نقل می کند که منظور از آن، ائمه اهل بیت (ع) هستند.[14]

«ابوبکر بن مؤمن شیرازی» (از علمای اهل سنت) در رساله «اعتقاد» از ابن عباس نقل می کند که آیه فوق درباره حضرت علی (ع) نازل شده است.[15]

از سویی دیگر در این آیه شریفه با سبک و سیاق واحد و عدم تکرار لفظ (اطیعوا)، اطاعت خدا و رسول و اولی الامر واجب شده است و از این جهت اولی الامر معصوم است (و الا دستور به اطاعت از آنها به نحو اطلاق معنی نداشت) همانطوریکه خدا و پیامبرش معصومند. و طبق آنچه در روایات آمده، معصومین منحصر در امامان شیعه اند.

آنچه بیان شد تنها بخشی از احادیثی بود که از کتب اهل سنت و راویان مورد قبول آنان و همچنین از کتب شیعه تنها درباره سه آیه، از آیاتی که درباره ولایت و امامت حضرت علی (ع) نازل شده است بیان گردیده و پیرامون این آیات و آیات دیگر نکات قابل توجه دیگری در میان کتب اهل سنت وجود دارد که برای اطلاع بیشتر باید به کتاب های معتبر مراجعه کرد.

غیر از این سه آیه که به صورت مختصر ذکر شد، آیات دیگری نظیر: آیه صادقین: «یا ایها الذین امنوا اتقوا الله و کونوا مع الصادقین[16]»و آیه قربی: «قل لا اسئلکم علیه اجراً الا المودة فی القربی[17]» نیز مستقیماً به ولایت و امامت حضرت علی (ع) و دیگر ائمه پرداخته است که در روایات پیامبر اکرم که در کتاب های اهل سنت و شیعه نقل شده، آمده است.

علاوه بر این آیات، آیات دیگری، بازگو کننده ی فضیلتی از فضیلت های حضرت علی (ع) و برتری آن حضرت بر سایر صحابه و یاران و نزدیکان پیامبر اکرم(ص) است. حال با استناد به حکم عقل که تقدیم «مرجوح» بر «ارجح» را قبیح می شمارد، می توان نتیجه گرفت که امامت و جانشینی پیامبر اکرم (ص) حق حضرت علی (ع) است.

اثبات حدیث غدیر خم

واقعه ی غدیر و معرفى امام على (ع ) به خلافت و جانشینى رسول خدا(ص) در آن روز، از چنان عظمتى برخوردار است که آن رویداد تاریخى را یکصد و ده نفر صحابى پیامبر(ص ) نقل کرده اند! البته این بدان معنى نیست که از آن گروه کثیرى که همراه رسول خدا(ص ) شاهد آن حادثه بودند، فقط همین تعداد این واقعه را نقل کرده باشند، بلکه تنها اسامى این تعداد از صحابى در کتاب هاى اهل سنت آمده است.

تعدادى از آن 110 راوى واقعه ی غدیر عبارتند از: “ابوبکر بن ابى قحافه، عمر بن خطاب، عثمان بن عفان، طلحه، زبیر، عبدالله بن جعفر، عباس بن عبدالمطلب، عبداللّه بن عبّاس، ابوایوب انصارى، ابوذر غفارى، سلمان فارسى، ابوقتاده، ابوهریره، زید بن ارقم، عدى بن حاتم، سهل بن حنیف، حسان بن ثابت و… [و از زنان] فاطمه زهرا(س )، ام سلمه، عایشه، ام هانى، فاطمه بنت حمزه و…”[18]

بعد از صحابه، 84 نفر از تابعین، از جمله ابو راشد، ابو سلمه، ابو سلیمان، مؤ ذن ابو صالح و… نیز حدیث غدیر را نقل کرده اند.[19]

همچنین علما و محدثان قرن هاى بعد در حفظ این اثر جاودانه نهایت مراقبت را داشته، و در هر قرنى، با دقت نظر، این حدیث گرانبها را از گروه پیشین دریافت و به طبقه ی بعدى تسلیم کرده اند:

در قرن دوم هجرى 56 نفر، قرن سوم 92 نفر، قرن چهارم 43 نفر، قرن پنجم 24 نفر، قرن ششم 20 نفر، قرن هفتم 21 نفر، قرن هشتم 18 نفر، قرن نهم 16 نفر، قرن دهم 14 نفر، قرن یازدهم 12 نفر، قرن دوازدهم 13 نفر، قرن سیزدهم 12 نفر و در قرن چهاردهم 21 نفر از علماى اهل سنّت حدیث غدیر را نقل کرده اند که مجموع این افراد به 360 نفر مى رسد.[20]

شاهد دیگر بر جاودانگى حدیث غدیر، کتاب هاى مستقلى است که گروهى از علماى اهل سنّت افزون بر نقل حدیث، پیرامون سند و مفاد آن نوشته اند؛ مانند:

1- ابو جعفر طبرى، مورخ بزرگ اسلامى (متوفى 310 ق )، در کتاب “الولایة فى طرق حدیث الغدیر”، این حدیث را با بیش از هفتاد طریق از پیامبر(ص ) نقل کرده است.

2- ابوالعباس احمد بن محمد همدانى، معروف به ابن عقده (م 333 ق)، در کتاب “الولایة فى طرق حدیث الغدیر”، حدیث غدیر را از 105 نفر نقل کرده است.

3- ابوبکر محمد بن عمر بغدادى معروف به جحانى (م 355 ق)، در کتاب “من روى حدیث غدیر خم”، از 125 طریق از پیامبر(ص ) حدیث غدیر را آورده است.

4- ابوغالب احمد بن محمّد الرازى (م 368 ق) و محسن بن حسین نیشابورى خزاعى و على بن عبدالرحمان بن عیسى جراحى قناتى و 26 نفر دیگر از علماى مشهور اهل سنّت، از حدیث غدیر در کتاب هاى مستقلّى بحث کرده اند.[21]

دانشمندان بزرگ شیعه نیز، واقعه ی غدیر را در کتاب هاى بزرگ و ارزشمندى همچون اعیان الشیعه، الغدیر، المراجعات، الطرائف، عوالم العلوم، بحارالانوار (ج 37)، عبقات الاَنوار و… ذکر کرده اند.

شاءن نزول آیه تبلیغ از دیدگاه اهل سنّت

درباره ی شأن نزول آیه: “یا اَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ اِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بلَّغتَ رِسالَتهُ وَاللّهُ یعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ.”[22]، در کتاب هاى مختلفى که دانشمندان اهل سنت اعم از تفسیر، حدیث و تاریخ نگاشته اند، روایات بسیارى به چشم مى خورد که تصریح در نزول این آیه درباره بیان ولایت على (ع ) در غدیر خم دارد. براى نمونه به چند کتاب و نقل آنها اشاره مى کنیم:

1- فخر رازى در تفسیر خود از ابن عباس، چنین نقل مى کند: وقتى آیه تبلیغ نازل شد، پیامبر(ص ) دست على (ع ) را گرفت و فرمود: “مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِىٌ مَوْلاهُ…” در همین هنگام عمر بن خطاب، على (ع ) را ملاقات کرد و به او گفت: “نیئاً لَکَ یا بنَ اَبى طالِبٍ، اَصْبَحْتَ مَوْلاىَ وَ مَوْلى کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ”[23] اى پسر ابو طالب، [این مقام ] بر تو مبارک باد! مولاى من و مولاى همه ی مردان و زنان مؤ من گردیدى.

2- ابن کثیر دمشقى، نیز نزول این آیه درباره على (ع ) و به دنبال آن ایراد خطبه ی غدیر از پیامبر(ص) را مورد تأیید قرار داده است.[24]

3- شیخ محمد عبده در تفسیر خود، ذیل آیه تبلیغ از ابوسعید خدرى نقل مى کند که این آیه ی شریفه در روز غدیر خم در شأن على بن ابیطالب (ع) نازل شده است. وى سپس از براء بن عازب، نقل مى کند که حدیث “مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعلِىٌ مَوْلاهُ”، از پیامبر(ص ) صادر شده است.[25]

4- سیوطى در “الدُّرُالمنثور”، ذیل آیه ی شریفه تبلیغ ، مى نویسد: “ابوسعید خدرى گفت: این آیه در شأن على بن ابیطالب در غدیر خم نازل شده است.[26]،[27]

آیا پیامبر (ص) منصب سیاسی را به ابوبکر، ولایت باطنی را به امام علی(ع) و مرجعیت دینی و علمی را به دیگر اصحاب داده است؟

این حدیث پیامبر گرامی اسلام(ص) که به امام علی(ع) فرمود: «یَا عَلِیُّ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى غَیْرَ أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی‏» ‏و در منابع روایی شیعه[28] و سنی[29] نقل و پذیرفته شده است، صریحاً اعلام می‌نماید که تمام مناصب پیامبر(ص) جز منصب نبوّت برای امیر المؤمنین علی(ع) ثابت است.
ترجمه روایت: ای علی! تو نسبت به من همان مقام و منزلتی را دارى که هارون نسبت به موسى(ع) داشت جز این‌که بعد از من پیغمبرى نیست.

برای مطالعه بیشتر می توانید به تفسیر پیام قرآن، زیر نظر آیت الله مکارم شیرازی، جلد 9 (امامت و ولایت در قرآن مجید، صفحه 177 به بعد) مراجعه فرمایید.

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –

[1] . مائده، 67.

[2] . مکارم شیرازی، پیام قرآن، ج 9، امامت در قرآن، ص 182 به بعد.

[3] . ابوسعید خدری، زیدین ارقم، جابر بن عبدالله انصاری، ابن عباس، براء بن عازب، حذیفه، ابوهریرة، ابن مسعود و عامر بن لیلی، از آن جمله اند.

[4] . مائده، 55.

[5] . الدرالمنثور، ج 2، ص 293.

[6] . اسباب النزول، ص 148.

[7] . تفسیر کشاف، ج 1، ص 649.

[8] . تفسیر فخر رازی، ج 12، ص 26.

[9] . تفسیر طبری، ج 6، ص 186.

[10] . الغدیر، ج 2، ص 52 و 53.

[11] . نساء، 59.

[12] در تفسیر برهان نیز ده ها روایت از منابع اهل بیت (ع) در ذیل این آیه آمده است که می گوید: آیه مزبور درباره علی (ع) یا آن حضرت و سایر ائمه اهل بیت (ع) نازل شده و حتی در بعضی از روایات نام دوازده امام (ع) یک یک آمده است. تفسیر برهان، ج 1، ص 381 – 387.

[13] . شواهد التنزیل، ج 1، ص 148 تا 151.

[14] . بحر المحیط، ج 3، ص 278.

[15] . احقاق الحق، ج 3، ص 425.

[16] . توبه، 119. در روایات بیان شده است که: منظور از صادقین حضرت علی(ع) و اهل بیت پیامبر(ص) می باشند.( ینابیع المودة ص115 و شواهد التنزیل ج1 ص262)

[17] . شوری، 33. برای آگاهی بیشتر مراجعه شود به نمایه: اهل بیت‏علیهم السلام و آیه‏ى مودت.

[18] ابـن شـهـر آشوب، در کتاب ((مناقب ))، ج 3، ص 25، نام 110 نفر را ذکر کرده، همچنین علامه امینى در ((الغدیر))، ج1، ص 14، نام 110 نفر را به ترتیب حروف الفبا آورده است.

[19] الغدیر، ج 1، ص 129 ـ 151.

[20] همان، ج 1، ص 73 ـ 151.

[21] همان، 152 ـ 157.

[22] مائده (5)، آیه 67.

[23] تفسیر فخر رازى، ج 12، ص 42.

[24] بدایه و نهایه، ابن کثیر، ج 5، ص 183 ـ 189.

[25] تفسیر المنار، ج 6، ص 463 ـ 465.

[26] تفسیر الدرر المنثور، ج 2، ص 298.

[27] اقتباس از گنجنامه امام علی (ع)، مبحث غدیر و ولایت.

[28] مانند: نصر بن مزاحم (متوفّی: 212ق‏)، وقعة صفین، محقق و مصحح: هارون، عبد السلام محمد، ص 315، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، چاپ دوم، 1404ق؛ برقی (متوفّی: 274ق یا 280ق‏)، ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، محقق و مصحح: محدث، جلال الدین،‏ ج ‏1، ص 159، دار الکتب الإسلامیة، قم، چاپ دوم، 1371ق؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ‏15، ص 262، دار الحدیث، قم، چاپ اول، ‏1429ق.

[29] این روایت در صحاح سته و غیر آن آمده است؛ مانند: قشیری نیشابوری(متوفّى: 261ق)، مسلم بن حجاج، المسند الصحیح المختصر بنقل العدل عن العدل إلی رسول الله(ص)(صحیح مسلم)، محقق:‌ عبدالباقی، محمد فؤاد، ج 4، ص 1870، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا؛ ترمذی (متوفّى: 279ق)، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، تحقیق و تعلیق: شاکر، أحمد محمد، عبد الباقی، محمد فؤاد، ج 5، ص 640 و 641، شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی، مصر، چاپ دوم، 1395ق؛ نسائی (متوفّى: 303ق)، أبو عبد الرحمن أحمد بن شعیب، السنن الکبری، محقق: شلبی، حسن عبد المنعم، ج 7، ص 307، مؤسسة الرسالة، بیروت، چاپ اول، 1421ق.